Làng nghề Ông Hảo – “thủ phủ” mặt nạ giấy bồi
Mỗi mùa rằm tháng Tám, khi phố phường Hà Nội, Hưng Yên, Bắc Ninh… rực sáng đèn lồng, vang tiếng trống lân, người ta lại nhớ về những món đồ chơi dân gian từng gắn liền với ký ức tuổi thơ: ông tiến sĩ giấy, trống bỏi, mặt nạ giấy bồi, đèn kéo quân. Không chỉ là trò vui của trẻ nhỏ, những món đồ này còn là kết tinh của bàn tay thủ công, của mỹ cảm dân gian và tâm hồn người Việt.
Mùa Trung thu ở miền Bắc không chỉ là ánh đèn lồng, bánh nướng, phá cỗ – mà còn được khơi dậy từ những làng nghề làm đồ chơi truyền thống như Ông Hảo (Hưng Yên). Những sản phẩm thủ công như mặt nạ giấy bồi, trống gỗ, đèn kéo quân… đang dần hồi sinh, lưu giữ ký ức tuổi thơ và bản sắc văn hóa dân gian.
Được biết nghề làm đồ chơi Trung thu ở thôn Ông Hảo (xã Liêu Xá, huyện Yên Mỹ) đã hình thành từ hơn 40 năm trước. Cứ vào khoảng tháng 6–7 âm lịch, cả làng lại nhộn nhịp bước vào mùa sản xuất. Người làm nghề chuẩn bị khuôn xi măng, bồi từng lớp giấy thủ công, phơi khô dưới nắng, rồi tô màu, vẽ chi tiết để tạo thành những chiếc mặt nạ rực rỡ.
Sản phẩm ở đây rất đa dạng: từ mặt nạ hình hổ, sư tử, ông địa, thỏ ngọc đến các con giáp và nhân vật dân gian. Giá bán hiện dao động từ 35.000 – 50.000 đồng/chiếc tùy mẫu, phù hợp túi tiền người dân.
Từ ký ức tập thể đến bản sắc văn hóa
Đồ chơi Trung thu truyền thống không chỉ là món đồ giải trí đơn thuần, mà còn là "sứ giả" văn hóa và giáo dục, góp phần kiến tạo nên ký ức tập thể và định hình bản sắc Việt. Chúng đóng vai trò như một cầu nối thế hệ, gợi nhớ về tuổi thơ của ông bà, cha mẹ qua những hình ảnh và âm thanh quen thuộc, đồng thời kể những câu chuyện về phong tục và các nhân vật dân gian.
Thứ nhất, những món đồ chơi này là cầu nối thế hệ. Khi trẻ em được cầm trên tay chiếc đèn ông sao, mặt nạ chú Tễu, hay chơi trống ếch, chúng không chỉ được vui chơi mà còn được tiếp xúc với những hình ảnh, âm thanh quen thuộc từ tuổi thơ của ông bà, cha mẹ. Mỗi món đồ chơi như một câu chuyện kể về phong tục, tập quán, hay những nhân vật dân gian, giúp trẻ em tiếp thu văn hóa một cách tự nhiên và đầy hứng thú. Chẳng hạn, hình ảnh tiến sĩ giấy tượng trưng cho khát vọng học hành đỗ đạt, khuyến khích trẻ em nuôi dưỡng ước mơ tri thức. Trống bỏi và mặt nạ giấy bồi không chỉ kích thích sự sáng tạo, khéo léo mà còn giúp trẻ phát triển khả năng tưởng tượng qua các vai diễn, hóa thân. Đèn kéo quân với những hình ảnh xoay chuyển phản ánh lịch sử, gợi nhắc về truyền thống dựng nước và giữ nước của dân tộc, biến việc vui chơi thành một bài học lịch sử trực quan, sinh động.
Thứ hai, tính thủ công và sự mộc mạc của đồ chơi truyền thống mang một ý nghĩa đặc biệt. Trong bối cảnh đồ chơi công nghiệp hiện đại tràn ngập thị trường, những món đồ chơi được làm từ vật liệu tự nhiên như tre, giấy, gỗ, lá dừa không chỉ thân thiện với môi trường mà còn thể hiện sự khéo léo, tỉ mỉ của người nghệ nhân. Mỗi sản phẩm là kết tinh của công sức, sự sáng tạo và tình yêu văn hóa, tạo nên giá trị độc đáo mà đồ chơi sản xuất hàng loạt không thể có được. Sự trở lại của những món đồ chơi này không chỉ là sự hồi sinh của một phần văn hóa vật chất mà còn mang theo giá trị tinh thần, giáo dục cao.
Nguy cơ mai một và nỗ lực hồi sinh
Mặc dù mang trong mình những giá trị văn hóa sâu sắc, nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống đang phải đối mặt với những thách thức không nhỏ, đe dọa nguy cơ mai một. Sự bùng nổ của các loại đồ chơi nhựa, điện tử nhập khẩu với mẫu mã đa dạng, giá thành rẻ đã lấn át các sản phẩm thủ công truyền thống. Nhiều hộ gia đình làm nghề phải bỏ nghề vì lợi nhuận thấp, chi phí nguyên liệu tăng cao, trong khi sức mua của thị trường lại giảm sút. Tình trạng này đã dẫn đến sự suy giảm đáng kể số lượng hộ dân theo nghề tại các làng nghề truyền thống như Ông Hảo, Hưng Yên so với những thập kỷ trước.
Tuy nhiên, giữa những khó khăn đó, vẫn tồn tại những tín hiệu tích cực cho thấy sự hồi sinh của đồ chơi Trung thu truyền thống. Một số cơ sở sản xuất đã có những bước chuyển mình mạnh mẽ, không chỉ giữ gìn nét đẹp cốt lõi mà còn sáng tạo, kết hợp yếu tố truyền thống với hiện đại để tạo ra những sản phẩm thu hút giới trẻ.
Các làng nghề đã đẩy mạnh các hoạt động trải nghiệm thực tế, mời gọi học sinh và du khách đến tham quan, tìm hiểu về quy trình làm ra những món đồ chơi thủ công như bồi giấy, vẽ màu, lắp ráp đèn. Những hoạt động này không chỉ giúp thế hệ trẻ hiểu và trân trọng hơn giá trị của nghề thủ công truyền thống mà còn mở rộng thị trường tiêu thụ, đưa sản phẩm không chỉ phục vụ nhu cầu nội địa mà còn vươn ra các tỉnh, thành khác.
Những nỗ lực này không chỉ thể hiện sự kiên trì của những người nghệ nhân mà còn phản ánh sự quan tâm ngày càng tăng của xã hội đối với việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc. Sự hồi sinh của đồ chơi Trung thu truyền thống là minh chứng cho thấy, dù đối mặt với những thách thức của thời đại số, những giá trị văn hóa cốt lõi, mang đậm bản sắc dân tộc vẫn luôn có chỗ đứng vững chắc và khả năng thích ứng, phát triển.
Hướng đi cho tương lai
Để đồ chơi Trung thu truyền thống có thể vững bước trong tương lai, song hành với lợi ích kinh tế, các chuyên gia văn hóa nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát huy giá trị bản sắc thông qua các hướng đi chiến lược sau:
Đầu tiên, việc kết hợp sản xuất với du lịch trải nghiệm là yếu tố then chốt. Đưa các làng nghề làm đồ chơi Trung thu vào các tour văn hóa không chỉ tạo ra kênh tiêu thụ mới mà còn giúp du khách, đặc biệt là thế hệ trẻ, có cơ hội tìm hiểu trực tiếp về quy trình làm thủ công tinh xảo, cảm nhận được "linh hồn" của từng sản phẩm. Du lịch trải nghiệm sẽ biến những món đồ chơi này thành những câu chuyện sống động, thu hút và dễ tiếp cận hơn.
Thứ hai, đào tạo và truyền dạy kỹ thuật làm nghề cho thế hệ trẻ là nhiệm vụ cấp thiết để bảo tồn tri thức truyền thống. Cần có các chương trình hỗ trợ, khuyến khích những người trẻ theo đuổi nghề, đồng thời tạo điều kiện để các nghệ nhân truyền lại kinh nghiệm, kỹ thuật làm nghề cha ông cho lớp kế cận. Điều này đảm bảo sự kế thừa và phát triển bền vững của nghề thủ công.
Cuối cùng, việc xây dựng thương hiệu sản phẩm thủ công gắn với chỉ dẫn địa lý sẽ nâng cao giá trị và uy tín của đồ chơi Trung thu Việt Nam trên thị trường. Việc áp dụng mô hình tương tự như Nhật Bản hay Trung Quốc trong việc gìn giữ và quảng bá đồ chơi dân gian sẽ giúp sản phẩm có câu chuyện rõ ràng, nguồn gốc minh bạch, từ đó tạo lợi thế cạnh tranh.
Nếu những định hướng này được thực hiện hiệu quả, những chiếc mặt nạ giấy, đèn kéo quân, trống bỏi sẽ không chỉ là hoài niệm của thế hệ đi trước. Chúng sẽ trở thành những "món quà văn hóa" ý nghĩa, lan tỏa bản sắc Việt Nam đến bạn bè quốc tế, khẳng định sức sống bền bỉ và giá trị trường tồn của Trung thu Việt Nam trong dòng chảy thời gian.
