Theo truyền thuyết, sau khi đánh thắng giặc ngoại bang, Thánh Gióng đã lên núi Sóc Sơn, hướng về quê hương và lạy mẹ. Ngay sau đó, cả người và ngựa từ từ bay lên trời. Nhân dân và nhà vua đã ghi nhớ công ơn của Ngài, lập đền thờ tại quê nhà và ban phong hiệu là Phù Đổng Thiên Vương. Danh xưng này đã xuất hiện từ thời Hùng Vương thứ VI.
Theo Chuyên gia Phạm Xuân Phương, Viện trưởng Viện Văn hóa và Kinh tế Việt Nam-Asean thì Thánh Gióng là vị Thần Tài bảo vệ đời sống vật chất và tinh thần của người Việt.
Dưới góc độ văn hóa dân gian, nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vỹ đã đưa ra những lý giải thú vị về sự xuất hiện của cụm từ “Phù Đổng Thiên Vương.” Theo các âm cổ Hán tự, "Đổng" trong ngôn ngữ học ám chỉ những con người khổng lồ, các vị thiên vương và những thần hộ pháp được hình tượng hóa. Vào thời Lý, Thánh Gióng được phong hiệu là Xung Thiên Thần Vương như một biểu tượng cho nền độc lập và tự chủ của Đại Việt. Đến thời Lê Sơ, Thánh Gióng lại được ban phong hiệu mới là Phù Đổng Thiên Vương.
Tới thời Lê, hình tượng của Thánh Gióng được nâng lên thêm một bậc. Trong Phật giáo, danh hiệu “Thiên Vương” thể hiện vị trí của những ngài bảo vệ cho Phật pháp và tầng trời tiếp giáp với cõi Sa bà. Vào thời Lê, danh hiệu Thần Vương đã được nâng cấp thành Thiên Vương, tạo hình ảnh Phù Đổng Thiên Vương như một vị thần trấn trị vùng phương Đông.
Cũng vào thời Lê Sơ, vua đã chỉ định sử quan Ngô Sĩ Liên sưu tầm các sách vở từ những triều đại trước để biên soạn bộ "Đại Việt Sử Ký toàn thư". Truyền thuyết về Phù Đổng Thiên Vương đã được Ngô Sĩ Liên đưa vào chính sử, mặc dù nội dung đã được rút gọn nhiều so với tác phẩm "Lĩnh Nam chích quái". Mặc dù có một số chi tiết khác biệt trong các truyền thuyết, nhưng bên trong đó vẫn chứa đựng dấu ấn khó phai của Phật giáo.
Xét theo chức năng, đến thời Lê Sơ, hình tượng một vị thần hộ pháp Xung Thiên Thần Vương đã tiến hóa trở thành một vị Thiên Vương trấn giữ phương trời. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vỹ cho rằng, nếu kinh thành Thăng Long được coi là trung tâm của Phật giáo thời Lý, thì những vị thần khổng lồ như Lý Phục Man ở phía Tây (Yên Sở), Sóc Thiên Vương ở phía Bắc (Sóc Sơn), và Thánh Gióng ở phía Đông (Phù Đổng) đều là những vị Thiên Vương bảo vệ cho kinh thành Thăng Long. Về vị Thiên Vương phía Nam, nhà nghiên cứu vẫn chưa thể đưa ra một giả thuyết nào cụ thể.
Như vậy, các tên gọi và hình tượng của Thánh Gióng không chỉ phản ánh vai trò quan trọng của Ngài trong văn hóa dân gian mà còn thể hiện sâu sắc những giá trị lịch sử và tín ngưỡng của dân tộc Việt Nam. Thánh Gióng, với sự kết hợp giữa truyền thuyết và thực tế, đã trở thành biểu tượng của sức mạnh và tinh thần kiên cường của nhân dân trong hành trình gìn giữ và bảo vệ đất nước.
